Мен өзімді ақтамаймын, мен дұрыс және бұрыс шешімдер қабылдадым: қателіктер мен жетістіктер де болды.
Ата-анам жетпіс жылдан астам бірге өмір сүрді.
Свердловск бір қорқынышты экскурсияның арқасында есімде. Патша мен оның отбасы оққа ұшқан Ипатиев үйін айтып отырмын. Бұл экскурсия қалада танымал болды. Адамдар қан дақтары бар қабырғаларды көру үшін үйге кіретін.
Сонда біздің Днепр су электр станциялары, Түрксібтер, Магнитогорск, Балқаш, Риддер – осының бәрі тарихтың қоқыс жәшігінде жатыр ма? Ендеше, біздің, менің ұрпағымның шығармасы толық көркем шығарма ма? Жоқ, рахмет! Мен мұнымен ешқашан келіспеймін.
Бір қызығы, мен тау-кен инженері болуды мектеп жылдарында шештім. Ол кезде бұл қазақ үшін өте сирек кездесетін кәсіп еді.
Жетісудың бірінші губернаторы генерал Колпаковский болды. Әрбір отырғызылған ағаш үшін ол қала тұрғындарына он тиыннан төлеп отырды, ал белгіленген жерге ағаш отырғызбаған немесе оны жоймаған адам ел алдында қамшымен жазаланды.
Әр адам өзінің ата тегін білуі керек. Ежелгі дәуірге бармай-ақ, менің ата-бабам Кіші жүздің жылқышы Бәйдібектен тарағанын ғана айта аламын.
19-шы съезд 1952 жылы 5 қазанда ашылды. Сталин съезде екі-үш рет қатысты. Әрине, біз халық көсеміне бар көзімізбен қарап, оның портреттері мен өміріндегі генералиссимостың арасындағы сәйкессіздікке таң қалдық. Біз шаршаған, сырқаттанған адамды көрдік. Республикамыз Кеңестік Қазақстан тарихында тұңғыш рет қонақтарды жоғары халықаралық деңгейде қабылдады. Бізге қызы Индирамен бірге ұшып келген Үндістанның премьер-министрі Джавахарлал Нерудің Алматыға сапарын айтып отырмын. Айтпақшы, Неру маған Алма-Атаның Кашмирге өте ұқсас екенін айтты.
Біз бұл тақырыпты бір емес, бірнеше рет тар шеңберде талқыладық, оның ішінде ресейлік және украиндық қазақстандық жетекшілермен: орталық неліктен өз кадрларын республика Орталық Комитетінің бірінші хатшылығына қыңырлықпен тағайындайды, келешегі зор жергілікті басшыларды елемейді?
Мен жала жабушылар мен хабаршыларға аяушылық таныттым, олармен өте қатал болдым. Барлық мәселені объективті түрде шешуге тырысып, ешкімге айғайлап, дөрекілік танытпай, адамдарға құрметпен қарайтын.
Шопандар мен олардың балалары құрылыс алаңына келіп, аз ғана уақыт ішінде күрделі мамандықтарды игеріп, техникумдар мен жоғары оқу орындарына түсіп, Мәскеудегі Қазақ онкүндігінде біздің жұлдыздар республиканың абыройын асқақтатып, Сталиннің өзі қол соққанда – осынау жалпыға ортақ ынта-жігер жағдайында «зұлымдық империясын» салып жатырмыз деген ойға бір минут болса да кім жол бере алды?
Өмір мені жиі барлық білімнің бастапқы қайнар көзі – халық тәжірибесіне қол жеткізуге мәжбүр етті.
Ақмолада Хрущевтің қасында болмаған кезімде қаланың атын қазақшадан аударып беруімді өтінді. Республика Жоғарғы Кеңесі Президиумының төрағасы Шәріпов бұл атауды «ақ бейіт» деп қате аударған. Хрущев қаланың атын өзгертуді ұсынды. Кейін мен оған бұл атау «киелі жер» дегенді білдіретінін қанша түсіндіруге тырысқаныммен, Хрущев: «Осы бейітті бітіруіміз керек және қаланың атын Целиноградқа өзгертуіміз керек!» - деді.
Ашығын айтқанда, тың өлкелерге арамдар, қылмыскерлер, алаяқтар, оңай ақшаны сүйетіндер көптеп келді.
Жапония мен барған он жетінші ел болды. Сіз ұзақ уақыт бойы «жауапты» бола алмайсыз. Сіз айналаңыздағы адамдарға деген сезімін жоғалтасыз, сіз жаңа ойларды түсінбейсіз немесе қабылдамайсыз және өзіңізге сыни көзқарасты тоқтатасыз.
Мен Мәскеуде оқып жүргенде бізде мәдениет университеттері деген бар еді. Әр демалыс сайын студенттерге еліміздің көрнекті тұлғалары: жазушылар, өнер қайраткерлері, ғалымдар өнер көрсетті. Таиров пен Качаловты, Русланова мен Церетелиді, ақын Инберді және басқаларды тынысымызды тарылтып тыңдағанымыз есімде.
Мен Сәтбаевқа әрқашан құрметпен қарап, оны қудалауға қатысқан емеспін.
Мен мойындаймын: белгілі бір жұмсақтық пен шамадан тыс мейірімділіктің арқасында жұмысымда көп қиындықтар болды.
Менің академиядағы жұмысым барлық ғалымдар Сталиннің еңбектерін басынан аяғына дейін зерттеген кезеңге сәйкес келді. Сталин қайтыс болды, КОКП-ның 20-съезі өтті, барлық тамаша жұмыстарды жел ұшырды.
Көшбасшы ұрысып, айғайлағанда күлкілі болады, ал үндемегенде қорқынышты болады.
Мен адал, көп жұмыс істедім: кейбір нәрселерді жасадым, бірақ басқаларды жасауға уақытым болмады.
Желтоқсан оқиғасынан бергі үш жыл бойы мені және жақындарымды қудалау жалғасты.
Зухра Шәріпқызы ғажап жан еді. Ол менің ең жақын және мейірімді досым. 50 жыл, 6 ай, екі күн тату-тәтті өмір сүрдік.
Менің Зухра Шәріпқызының дінге деген құрметі ерекше еді. Ол үнемі шетелден Құран әкелді, ал Мысырдан немесе Түркиядан Мұхаммед пайғамбардың суреті бейнеленген медальон сатып алды.
Республика аумағында ядролық қалдықтарды орналастыру туралы бірде-бір актіге қол қоймағанымды жауапкершілікпен мәлімдеймін.
Менің ҚКП Орталық Комитеті мен БК(б)П Орталық Комитетінің мүшелігінен шығарылуыма 1986 жылғы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы басты себеп болды. Бұл мәселе бойынша КОКП Орталық Комитетінің асығыс және пісіп жетілмеген қаулысы қабылданды. Қазақстанда ұлтшылдық болған жоқ, оның пайда болуына негіз де болған жоқ.
Орысты ренжiтсең Мәскеуге шабады, қазақты ренжiтсең қайда шабады? Өзiңнiң алдыңа айналып келедi, Асанбай. Орыстың артында тұрған Мәскеуi бар. Қазақтың артында Мәскеуi жоқ, қазақтың Мәскеуi - бiздермiз Асанбай, қолыңнан келгенше қазақты жылатпауға тырыс, қорлыққа берме. Қорлыққа көнген халық зорлыққа да көнетiн иiсалмас, ынжық болып кетедi. Ұлт өзiнiң мүддесiн өзi қорғай алатын дәрежеге жетуi керек. Кезiнде қазақтың жанын сақтап қалсақ екен дедiк қой..., бiз ол дәуiрден өттiк. Ендi қазақтың рухын, намысын сақтауымыз керек. (Д. А. Қонаевтың Асанбай Асқаровқа айтқан сөзi)
Баршаңызға бақыт тілеймін. Мына жүйке жұқартқандай қиын-қыстау күндерде иінді төмен салмай, еңсе көтертер күш-қайрат, мұқалмас жігер, жақсы табыстар тілеймін. Бәрі бір күнгідей болмайды. Сондықтан, арайлап атар әр таңға сеніммен қарайық. Ақжарылқап күндер алдымызда!
Дүние түске дейін киіз, түстен кейін мүйіз болып кетуі әп-сәтте.
Орынды сын ойлантпай қоймайды.
Панам да ел, данам да ел. Соған арқа сүйедім, содан үйрендім.
Жалада шындық болмайды.
Өмір деген осы, бүгін бар, ертең жоқсың. Сен кетті екен деп өмір-өзен ағысын өзгертпейді.